Hladni dani
Na godišnjicu Racije, svakog 23. januara pogledam na TV-u ili YT-u neki od dokumentarnih filmova, radijskih ili TV-emisija snimljenih na tu temu. Ove godine pogledao sam na YT-u emisiju iz dva dela „Ledeni dani“ u produkciji RTS-a. Preporučujem da je pogledate jer u medijima se najčešće pominje „Novosadska racija“ a malo toga se zna o detaljima pakla kroz koji su prošli žitelji Čuruga, Žablja i ostalih šajkaških sela…
Kako godine odmiču, čini me se da je upravo ta 1941. kada je o Vojvodini reč, bila godina u kojoj je sve krenulo po zlu i to traje do današnjeg dana.
Naime, pre okupacije 1941. Novi Sad imao je gotovo jednovekovnu „eru“ neprekinutog prosperiteta koja počinje nakon oporavka grada od bombardovanja sa Tvrđave u Revoluciji (Buni) 1848/49. Nakon što je u junu 1849. gotovo ceo grad sravnjen sa zemljom, uz pomoć državnih (erarskih) zajmova Bečkog dvora koje su dobijali novosadski trgovci i zanatlije – kreće njegova obnova. Danas živim u kući koja je upravo podignuta 1851. godine novcem koji je iz erarskog zajma dobio novosadski trgovac Obren Milutinović,onaj čiju je ćerku kasnije oženio Svetozar Miletić.
Od te 1849. do 1941. Novi Sad je rastao i razvijao se, sa njim i cela Vojvodina, menjale su se države (Austrija, Austro-Ugarska, Kraljevina SHS, Kraljevina Jugoslavija) ali se napredak osećao iz godine u godinu. Kopali su se kanali za navodnjavanje, podizala industrija, desetak različitih nacionalnih zajednica razvijale su se i živele jedna pored druge i jedna sa drugom uz uzajamno poštovanje. Nicale su pravoslavne i katoličke crkve, sinagoge, protestantski i luteranski hramovi… Ali i železničke i tramvajske pruge, električne centrale, fabrike, stambene zgrade, klasicističke, secesijske, ar deko i modernističke lepotice u centrima Subotice, Novog Sada, Zrenjanina, Pančeva…
Da je Vojvodina narednih 70 godina nastavila da se razvija u ritmu u kojem je napredovala od 1851. do 1941. odgovorno tvrdim da bi danas živeli standardom žitelja švajcarskih kantona.
Okupacija te 1941. pokrenula je lavinu događaja čiji tragični niz do današnjeg dana nije prekinut. Prvo su u leto 1941. godine Mađari iz Bačke proterali sve koloniste koje je Kralj Aleksandar Karađorđević naselio posle Prvog svetskog rata (uglavnom ratne dobrovoljce iz Like, Hercegovine i Dalmacije). Otac moje supruge rođen je u jednoj takvoj izbeličkoj koloni u Mirkovcima u Slavoniji u junu 1941. Većina njih potražila je utočište u svojim starim krajevima a ogroman broj je završio u jamama ili Jasenovcu.
O Raciji 1942. i stradanjima srpskog i jevrejskog stanovništva u Novom Sadu i Šajkaškoj zna se gotovo sve. Posledice tog zločina vuku korene do današnjih dana, još ima živih svedoka Racije a veruje se da su među živima i neki od izvršilaca pogroma. Traume Racije (čija je godišnjica počela zvanično da se obeležava tek 1967.) do današnjih dana svakog januara talasaju politčke, verske i društvene krugove Novog Sada i Vojvodine.
Dok je „jevrejsko pitanje“ u Banatu pod nemačkom okupacijom i Sremu pod NDH bilo „rešeno“ još 1941. godine – većina Jevreja u Bačkoj poslati su u pravcu Aušvica u proleće 1944. Nakon „dobrovoljaca“, Vojvodina tako ostaje bez još jedne značajne zajednice.
Promenom ratne sreće i pomeranjem fronta ka Zapadu – Sovjeti u avgustu stižu do Banata i velike kolone nemačkog civilnog stanovništva iz Vojvodine napuštaju svoje kuće i u kolima koje su vukli konji ili volovi, bogatiji u automobilima, neki čak i na brodovima (iz Bačke Palanke i Apatina npr.) odlaze u pravcu Austrije i Nemačke. Deo vojvođanskih Nemaca, njih oko 30%, uglavnom seljaci, starci, deca i oni koji nisu nikome ništa u ratu skrivili, mirno čekaju dolazak Rusa i partizana uvereni da nemaju čega da se plaše, jer „bila je i 1918. propala je Austrija, a oni su ipak ostali“.
Oni su se najtragičnije prevarili i veliki deo njih, procenjuje se gotovo 20.000 umro je od gladi, bolesti i zime u logorima koji su postojali od 1945. do 1948. Uglavnom su cela sela pretvarana u logore (Gakovo, Bački Jarak, Knićanin…) ili pak delovi gradova – po uzoru na na jevrejska geta u nacističkoj Nemačkoj – Odžaci, Bačka Palanka… Starci, deca i bolesni naguravani su u male prostorije, iznurivani glađu i zimom i sahranjivani u masovnim grobnicama. Deo porodice moje bake završio je u jednom od tih logora.
Treba napomenuti da Drugi svetski rat u Vojvodini nije preživela ni brojna zajednica Rusa, emigranata nakon Oktobarske revolucije, kojima je Kralj Aleksandar pružio utočište a u Vojvodini je velika koncenatracija ove zajednice bila u Sremskim Karlovcima, Zrenjaninu, Novom Sadu… Neke od najlepših zgrada u Novom Sadu iz dvadesetih godina (Dom vojske, npr) sagradile su ruske arhitekte. Sovjetske snage su po ulasku u gradove – prvo likvidarale svoje zemljake koje su smatrali „ideološkim protivnicima“.
Ovde treba dodati i „odmazdu“ nad većim brojem srpskih i mađarskih civila optuženih da su sarađivali sa okupacionim vlastima, što je najčešće bio izgovor za otimačinu imovine (streljanja u Rajinoj šumi u Novom Sadu npr.)
Drugi svetski rat ostavio je Vojvodinu očišćenu od Rusa, Jevreja i Nemaca, tri verovatno najnaprednije i procentualno gledano najobrazovanije nacije u pokrajini.
Kolonizacija stanovništva iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Crne Gore je Vojvodinu tih prvih godina nakon rata bez svake sumnje tehnološki i civilizacijski unazadila ali joj je isto tako donela i preko potrebnu „svežu krv“.
Period od zatvaranja logora za Nemce 1948. do „jogurt revolucije“ 1988. godine prati privredni razvoj, srazmeran sa razvojem ostatka Jugoslavije ali nesrazmeran sa „početnim pozicijama“ na kojima je Vojvodina pre 1941. u odnosu na te krajeve bila. Privredni razvoj prati prilično rigidna politčka vlast, jedna od najrigidnijih u SFRJ kada su političke i umetničke slobode u pitanju („Golubnjača“ itd).
Slom „autonomaša“ u „jogurt revoluciji“ 1988. godine (ovde sam već lično bio svedok, bilo je to u prvoj nedelji mog studiranja u Novom Sadu) – označio je početak 12-godišnjeg centralističkog „upokojavanja“ Vojvodine kroz oduzimanje brojnih nadležnosti, osiromašenje, kasnije u ratu i „meka“ etnička čišćenja (Hrvati u Sremu). Sve ovo prati i drastični pad nataliteta koji se od popisa 1981. na ovamo sunovraćuje i kome čak ni veliki priliv izbeglica početkom i sredinom devedesetih – nije uspeo da bitnije popravi „krvnu sliku“. Prema popisu iz 2011. broj stanovnika Vojvodine prvi put posle nekoliko decenija pao je ispod 2 miliona.
Pad Miloševića 5. oktobra 2000. za Vojvodinu znači dolazak na vlast koalicije DS-LSV koja je u Banovini i mnogim opštinama u Pokrajini „u foteljama“ već punih 12 godina. Umesto po privrednom i kulturnom procvatu, ovu dekadu, na žalost, pamtićemo po korupciji, pljačkaškoj privatizaciji, gotovo potpuno uništenim industrijama u Zrenjaninu, Sremskoj Mitrovici, Subotici, Novom Sadu… Pamtićemo je po pokrajinskim funkcionerima koji su još 2000. naredili da se u Banovini u njihovim kabinetima od voda služi samo „evian“, da se u ponoć šalje skupštinski vozač u Zagreb po sanduk „malvazije“, da se po njihovom nalogu privatnim avionom u Istru iz Vojvodine „dopremaju“ fazani za supu i srnetina za paprikaš… Ova dekada pamtiće se poŠariću, Razvojnoj banci, Fondu za razvoj Vojvodine, Tesla banci i desetinama, neki kažu i stotinama miliona evra koji su „isparili“.
U 2013. ušli smo sa istom pokrajinskom vlašću čija se jedna polovina pred našim očima raspada dok lideri druge polovine čekaju hapšenja zbog korupcije. Lokalne samouprave preuzele su razne opskurne koalicije, pale se zastave, skidaju natpisi, ruše spomenici…
Danas, gotovo da ništa više suštinski nije ostalo od opevane „Vojvodine stare“ – osim par patetičnih pesmica, folklornih nastupa na RTV i secesijskih zgrada koje još nisu srušene u naletu građevinskog urbicida čiji smo svedoci proteklih par decenija…
Hoće li posle 90 godina neprekinutog prosperiteta (1851-1941) trebati da prođe 90 godina poniranja (1941-2031) da bi ovde stvari ponovo krenule nabolje? Ako te 2031. ovde još bude nekog ko će za to da mari.