Internacionalne zone – Tandžir i Gdanjsk: Studija dva slučaja
Da li su političke ambicije vladara, odsanjani a neostvareni nacionalistički mitovi, korupcija domaćeg establišmenta i drugi „tereti“ koji većina nacionalnih država nužno nosi sa sobom – zapravo najopasniji kancer koji izjeda napredak tih zajednica? Kako bi izgledale države i gradovi da su ustrojeni kao međunarodne korporacije? Da li bi profesionalni, nadnacionalni kosmopolitski menadžement čiji je zadatak isključivo ekonomski napredak zajednice (grada, regiona, države) i njenih članova – bolje funkcionisao od parlamenata i vlada izabranih na izborima, „voljom naroda“. Da li je „narod“ dovoljno kompetentan da zna šta je za njega dobro? Šta je garancija da pobednici na izborima neće prevariti narod i sprovoditi upravo suprotno od onoga što su govorili i obećavali u kampanji? Zvuči poznato?
Gradovi Gdanjski i Tandžir, svaki sa drugačijom istorijom, jedan u Evropi, na obali Baltičkog mora, drugi u Africi sa pogledom na Atlantik – između dva rata (Tandžir i nešto duže, do 1956.) imali su status „internacionalnih zona“. Gdanjsk (nemački – Dancing) je Versajskim ugovorom bio proglašen „Slobodnim gradom“ („The Free City of Danzing“) kojim je upravljao gradski Senat u kojem su sedeli i Nemci i Poljaci a bio je pod jurisdikcijom Lige naroda. Takvim stanjem nisu bili zadovoljni nacionalisti ni na jednoj ni na drugoj strani, Hitler je još u „Mein Kampf“-u pominjao „monstruoznost pozicije Dancinga“ dok su ulicama grada često (mirno) demonstrirali i Nemci i Poljaci, tražeći priključenje grada jednoj ili drugoj državi. Međutim, ekonomski pokazatelji su govorili suprotno – u luci Gdanjsk je 1912. pristalo 5.966 brodova, 15 godina kasnije – 1927. u luci Slobodnog grada Gdanjska – 13.892. Ako su tone istovarene i utovarene robe kriterijum – porast je 320%. Tokom tridesetih godina 20. veka Gdanjsk je izbio na prvo mesto kao najveća luka Baltika – ispred Stokholma, Kopenhagena, Šćećina, Rige i Lenjingrada! Zvanična valuta Slobodnog grada Dancinga bio je „Dancinški gulden“.
U tom periodu Gdanjsk je poslužio mnogim nemačkim i poljskim Jevrejima kao odskočna daska za emigraciju u SAD. Iako pod uticajem nacista – nemačka većina u gradskom Senatu nije sprovodila „rasne zakone“ kao što je bio slučaj u samom Trećem rajhu ali i mnogim državama koje su mu bile bliske (čak je i Kraljevina Jugoslavija pod uticajem Nemačke – 1939. Zakonski ograničila upis Jevreja na fakultete i zabranila im trgovanje životnim namirnicama).U septembru 1939. Hitler naravno zauzima Gdanjsk kao jedan od prvih „trofeja“ na zvaničnom početku 2. Svetskog rata. U ratnim operacijama 1945. grad je gotovo potpuno sravnjen sa zemljom i kao takav „vraćen“ Poljskoj. Danas je to polumilionski grad, važan lučki, industrijski i turistički centar sa obnovljenom starom gradskom jezgrom – ali daleko od značaja koji je imao u vreme dok je bio Slobodni grad.
Tanadžir je takođe nakon Velikog rata, tačnije 1923. dobio status internacionalne zone. Kosmopolitski miks stanovništva (od 40.000 žitelja na početku 20. veka – 10.000 su bili Jevreji, 10.000 Evropljani i 20.000 Marokanci) bio je odličan temelj za prosperitetnu zajednicu pod internacionalnom upravom velikih sila: Velike Britanije, Francuske i Španije (kasnije su se priključili Italija, Belgija, Holandija i SAD). Do 1939. broj stanovnika je porastao na 60.000 a do 1950. na čak – 150.000.Ovaj period beleži veliki prosperitet grada u koji se doseljavaju brojni umetnici, pisci, holivudske zvezde ali i špijuni, mešetari i trgovci oružijem. Zvanična valuta bila je britanska funta. Tokom 2. Svetskog rata Tandžir je nakratko bio pod okupacijom Frankove Španije da bi 1945. povratio svoj predratni status „internacionalne zone“ i nastavio da privlači ljude iz celog sveta. Predstavnici velikih sila seli su u Rabatu 1952. i odlučili da 1956. Tandžir bude reintegrisan u Kraljevinu Maroko nakon čega sledi njegov višedecenijski ekonomski pad i urušavanje. Danas je Tandžir samo senka svoje nekadašnje slave.
Sličnih slučajeva bilo je širom planete mnogo u 20. veku: britanski Hong Kong, portugalski Makao, Mamel (današnja Klaipeda u Litvaniji) i mnogi drugi… Da li su savremeni „međunarodni upravitelji“ koje postavljaju UN, EU i današnje velike sile – korumpiraniji i nesposobniji od onih koje je između dva rata postavljala Liga naroda? Šta nam o tome govore iskustva Brčkog, Kosova i sličnih „teritorija“? Da li su današnje „nacionalne države“ ekonomski efikasnije i racionalnije od onih u međuratnom periodu? Da li je tranciciju bilo dovoljno obaviti u industriji i poljoprivredi tako što su se denacionalizovale ili privatizovale fabrike, šume i njive? Šta je sa najvećim „biznisom“ u svakoj od država (gradova, regija) – državnim aparatom i njegovim budžetom? Kako upravljanje sa njim profesionalizovati?
Da li možete da zamislite napredak npr. Novog Sada, Subotice, Osijeka, Dubrovnika ili Mostara sa gradonačelnikom Norvežaninom, gradskim menadžerom iz Finske i ministrom finansija iz Lucerna? Naravno, uz podršku najkreativnjih i najsposobnijih lokalnih profesionalaca. Svaki od njih sa platom od 10.000 eura – što bi poreske obveznike koštalo višestruko manje od miliona koje gutaju korupcionaške uprave gradova, pokrajina, država… Da li možete da zamislite takvu zajednicu? Ja mogu.
Zastava slobodnog grada Gdanjska
Zastava internacionalne zone Tandžir